2022 yılı boyunca o mu artı bu mu eksildi anlamadan yıl sonunda bir de baktık ki TÜİK enflasyonu yüzde 64 açıklamış. Herkes birbirine, ‘Biz ne yaşadık minvalinde’ bakarken, zamlar ‘yağdır Mevlam’ formunda sürüyordu. 2023’e bu türlü girerken, 2 sene öncesinin faturaları, fişleri ceplerden çıkmasa her şeyin fiyatının olağan olduğunu düşüneceğiz. Psikolojimiz bozulmasın diye ’50 Birinci Öpücük’ sineması üzere markete her gün fiyat belleğini temizleyerek gidiyoruz. Tahminen de bizimki daha çok ‘Eternal Sunshine of the Spotless Mind’ lakin bu kere indirimi de anlamıyoruz. Ne değerliydi, ne ucuzdu birbirine girdi.
“Fiyat algım bozuldu.”
Pazarda, alışverişte, Twitter’da TikTok’ta, bahis komşuda, herkesin algısı birbirine girerken, T24’te Melis Karaca, toplumsal medyada ve ekonomistlerle mevzuyu araştırmış. ‘Son vakitlerde, ‘fiyat algım bozuldu” dediğiniz örnekler neler?” diye de sormuş. İşte cevaplar?
“98 yılından beri çölyak hastasıyım ve glutensiz eserler tüketiyorum. İstisnasız her vakit, Avrupa’daki glutensiz eser fiyatlarına oranla da Türkiye’de glutensiz eserler çok kıymetliydi. Kur ve enflasyon sebebiyle besin fiyatları yükselirken bu eserler de yükseldi lakin artık ortadaki fark daha az. Evvelce kıymetli deyip alamadığımız şeyleri artık alıyoruz. Tüm algımız bozuldu. Evvelce bu eserleri almak alt ve orta gelir kümeleri için servet demekti. Artık de o denli lakin pek de önemsemiyoruz.”
“LAPTOP bakıyorum. Ucuz mu değerli mı bir türlü anlayamıyorum. 10 bin TL’den başlıyor, 50-60 bin TL’ye gidiyor. 1.000 dolar olağan bir laptop için olağanda çok güzel lakin 1.000 dolarlık (19-20 bin TL) laptoplar çok eski geliyor gözüme.”
“Ortalama bir mahalle berberi 100 TL saç kesim fiyatı alıyor. 100 lira büyük bir para değil lakin emeğe oranlarsak olağan mi, ucuz mu, kıymetli mı bilemiyorum”
“İş görür kalitede laptop 10 bin TL civarı, bilindik, lüks olmayan markaların eşofman altları 2 bin TL civarı. 5 eşofman altı nasıl bir bilgisayar ediyor aklım almadı.”
“Market alışverişi 1.000 TL tutuyor, eylülde bilinen bir marka gözlük aldım 1.200 TL tuttu.”
i2.sdacdn.com
“Kaşar peynirin kıymadan kıymetli olduğunu görünce, kaşarla ilgili algım değişti.”
cdn.karar.com
“İSPARK’a 70 TL verince kahve için de verilebilir üzere geliyor. Sanatsal aktiflikte de hudut kalmadı. Kişi başı 700-1.000 TL ortası uygun geliyor. Konser bileti alırken, önden izleme bedeli 750-1.000 TL, tribünden izleme bedeli 300-600 TL. Satış vazifelisi birçok kişinin fiyatı görünce geri döndüğünü söyledi lakin biletler tükenmek üzereydi. Çok önemli bir dengesizlik var.”
“İki tane kol saati aldım ki merakım yoktur. Son 3-4 ayda internetten toplamda 20 bin TL civarı sipariş verdim. “Bu fiyata bir daha bulamam, piyasaya nazaran çok ucuz’ diyerek aldım.”
Atilla Yeşilada “Toplumda, çok önemli bir fiyat vurdumduymazlığı oluşmaya başladı” derken, bunun ekonomik ve toplumsal sonuçları olduğunu söylüyor.
Ekonomist Yeşilada, insanların yaşadığı baş karışıklığının iktisatta bir fenomen olduğunu belirterek, enflasyonun kısa müddette çok daha süratli yükselip, düştüğü ortamlarda insanların paranın satın alma pahasını hesaplayamadığını, nominal sayıların çok süratli büyüdüğünü ve başımızdaki makul pahayla, toplumun büyük bir baş karışıklığına sürüklendiğini söylüyor.
Bu ortamda pahalılık algısı için, döviz kuru hesaplaması yaptığını söyleyen Yeşilada, “TÜİK bilgilerine güvenilse TÜFE’ye bölerek de pahalılık hesabı yapılabilir” diyor.
Durumun toplumsal sonuçları için de toplumun ucuz mu, kıymetli mı sorusuna yanıt bulamamasıyla kimi suçlayacağını da bilemediğini, fahiş kâr ve maliyetler ortasında tespit yapamadığını söylüyor.
Prof. Dr. Selva Demiralp fiyatlardaki süratle yükselişin, bir eser yahut hizmet için kıymetli çıkarımı yapmayı imkansız hâle getirdiğini söylerken, bunun enflasyonun tipik yan tesiri olduğunu açıklıyor.
İlk reaksiyon olarak bütün eserler pahalılaşırken, düzeltme periyotlarında tüm eserler eşzamanlı artmadığı için fiyat karşılaştırmalarının zorlaştığını belirtiyor. Bu ortamda tüketim alışkanlıkları değişirken, yatırım iştahı köreliyor ve fiyat vurdumduymazlığı oluşuyor.
Demiralp, bir yandan enflasyonun daha da artacağı beklentisiyle kimi tüketim mallarında talebin öne çekileceğini öbür yandan da pahalılık algısı bozulduğunda da harcamaların ertelenebileceğini söylüyor.