“Okumayı mı yoksa yazmayı mı tercih ediyorsunuz?” sorusuna, “Vallahi bu, mesleğini çok seven obur bir aşçıya ‘Yemek pişirmeyi mi daha çok seversin yoksa yemek yemeyi mi?’ sualine benziyor. Herhalde yeterli bir yazı okumayı berbat bir yazı yazmaya tercih ederim.” karşılığını veren müellif, Servet-i Fünun periyodu şairlerinden İsmail Safa ile Server Bedia Hanım’ın çocuğu olarak 2 Nisan 1899’da dünyaya geldi.
Peyami Safa’nın ismini Şair Tevfik Fikret koydu. Birçok kaynağa nazaran İstanbul Gedikpaşa’da doğan usta kalem, birtakım kaynaklara nazaran ise Osmanlı bürokratı olarak Anadolu’da misyon yapan babasının işi nedeniyle Sivas’ta dünyaya geldi.
Tarihçi İsmail Hami Danişmend’e nazaran, baba tarafından soyu Fatih Sultan Mehmet’in hocası Akşemsettin’e uzanan Safa, şimdi 1,5 yaşındayken babasını kaybetti.
Okumayı ve yazmayı çok seven Safa, 9 yaşındayken geçirdiği kemik hastalığının yanı sıra yaşadıkları geçim düşüncesi sebebiyle sistemli eğitim alamadı. Müellif, 1910’da başladığı Vefa Lisesi’ne de tıpkı sebeplerle devam edemedi.
LE PETİT LAROUSSA’U EZBERLEYEREK FRANSIZCA ÖĞRENDİ
Küçük yaşlarda babasının bir arkadaşının ikram ettiği, birinci baskısı 1905’te yapılan Le Petit Larousse’u ezberleyerek kendi kendine Fransızca öğrendi.
Tıp, psikoloji ve ideoloji kitaplarına ilgi duyan müellif, ailesinin geçimine dayanak hedefiyle 1915’te Posta Telgraf Nezareti’nde çalışmaya başladı.
Peyami Safa, 1917’de Rehber-i İttihad Mektebi’nde öğretmenlik yaptı, 1918’de ise Duyun-ı Umumiye’de memuriyete başladı.
Babası üzere şair olan amcaları Ahmed Vefa ile Ali Kami’nin teşvikiyle edebiyata yönelen Safa, ağabeyi İlhami Safa ile çıkardığı “Yirminci Asır” gazetesindeki “Asrın Hikayeleri” yazılarıyla tanınmaya başladı.
Başarılı edebiyatçı, 1924’te 10 kitaplık bir seri olarak yayımladığı Cingöz Recai yapıtının gördüğü ilgi münasebetiyle 1925’te seriye 10 kitap daha ekledi.
Hayatını sürdürebilmek için 1924-1928’de kalemini “saban” üzere kullandığı istikametinde eleştirilen müellif, annesinden ilhamla kullandığı “Server Bedi” imzasıyla, 1914’ten 1961’e kadar 61 roman yazdı.
KARİYERİNİN DÖNÜM NOKRASI
Safa, “Server Bedi” ve “Peyami Safa” imzasıyla Cumhuriyet gazetesinde 1928-1940 yıllarında köşe yazarlığının yanı sıra edebiyat sayfası editörlüğü yaptı.
Yazarın 1930’da kaleme aldığı kendi hayatından izler taşıyan yapıtı “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu”, mesleğinin dönüm noktası oldu. Çocukluğunun 7 yılı, iltihap kapan kolunun kesilme kaygısı, uzun yıllar süren tedaviyi unutmayan Safa, romanında emsal acıları ayağı nedeniyle yaşayan bir karakteri işledi.
Peyami Safa, öyküsünü göstermek üzere ziyaretine gelen amatör yazar Nebahat Hanım ile 1937’de dünyaevine girdi. Evlendikten kısa mühlet sonra hastalanan Nebahat Safa, tedaviye karşın hayatını yatalak olarak sürdürdü.
Usta edebiyatçı, Cumhuriyet gazetesinde edebiyat sayfasını yönettiği günlerde, af kanunuyla Türkiye’ye dönen ve tutuklanan Nazım Hikmet’in affedilmesini sağlamak için şairin “Yanardağ” şiirini yayımladı. Sonraki gün, şiirin ve altındaki imzanın kendi görüşleriyle hiçbir alakasının bulunmadığına dair açıklama yapan gazeteden ayrılan Safa, yazılarını, Nazım Hikmet’in de yazdığı Fotoğraflı Ay mecmuasında yayımlamaya başladı.
“Yeni Mecmua”, “Büyük Doğu”, “Vakit”, Milliyet, “Son Havadis” ve “Çınaraltı” için kaleme aldığı yazılarının yanı sıra çeşitli fikir akımlarını benimseyerek edebi ve fikri yazılar da kaleme alan Safa, “Tercüman-ı Hakikat”, “Tasvir-i Efkar”, “Son Telgraf”, “Son Saat” ve “Son Posta” gazetelerinde çalıştı. Romanlarını tefrikalar halinde gazete ve mecmualarda yayımladı.
NECİP FAZIL VE NAZIM HİKMET İLE DOSTLUĞU
Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Cahit Sıtkı Tarancı, Ahmet Haşim, Nurullah Ataç, Muhsin Ertuğrul, Aziz Nesin, Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortaç ile birebir yayınlarda yer alan Safa, Necip Fazıl Kısakürek ve Nazım Hikmet ile dost oldu.
Safa, vakit zaman Ahmet Haşim, Yahya Kemal Beyatlı, Yakup Kadri, Cenap Şehabettin, Nazım Hikmet, Nurullah Ataç, Sabiha Sertel, Aziz Nesin ve Zekeriya Sertel ile kalem hengamesine girmekten çekinmezken, çıkardığı “Kültür Haftası” ve “Türk Düşüncesi” mecmualarında ideoloji, bilim ve sanatla birlikte çeşitli mevzulara yer verdi.
“Dert dinleme köşesi”ni okurla tanıştıran muharrir, haftalık “Yeni Hayat” mecmuasındaki “Aramızda” isimli köşesinde “Adem Baba” ismiyle gelen mektupları yanıtlandırdı.
Peyami Safa, 1914-1961’de yazılarında gerçek isminin yanı sıra Server Bedi, Çömez, Serazad, Safiye Peyman ve Bedia Servet isimlerini kullandı.
Erzincan’da yedek subay olarak misyon yapan oğlu Merve’yi 27 Şubat 1961’de kaybetmesinin akabinde büyük acı yaşayan usta edebiyatçı, bir yakınının Çiftehavuzlar’daki meskeninde beyin kanaması geçirerek, oğlunun vefatından yaklaşık 4 ay sonra 15 Haziran 1961’de hayatını yitirdi.
Safa’nın naaşı, 17 Haziran 1961’de Şişli Mescidi’nde kılınan namazın akabinde Edirnekapı Şehitliği’nde eşiyle oğlunun yanında toprağa verildi.
TIP BİLGİSİNİ ROMANLARINDA KULLANDI
Yaşamının değerli bir kısmı hastane köşelerinde geçen muharrir, tıp konusunda birçok hekimi aşan birikim, uzmanlık ve deneyimini romanlarında kullandı.
Hayatı boyunca orta vermeden eser üretmesini “yaratıcı sefalet” olarak tanımlayan Safa, bir yazısında, “Fakirlik ve hastalık dirilticidir. Korkutur ve iradeyi kamçılar. Uyuklayan güçleri ayaklandırır. Başarmak için kaygı da ümit kadar koşuldur. Beşere, fakirliğin ve insanlığın öğrettiklerini hiçbir okul ve kitap veremez.” sözlerini kullandı.
Türk edebiyatına ve tarihine niyetleri ve yapıtlarıyla ayna tutan muharrir, yaşadığı toplumun meselelerini bilen düzgün bir gözlemleyici olarak meydana gelen her türlü değişim ve aksaklığı yapıtlarında işledi. Usta müellif, yapıtlarında oluşturduğu kahramanlar aracılığıyla toplumu bilinçlendirmeye çalıştı. Romanlarında daima ikilemde kalan karakterlere yer verdi.
Unutulmaz edebiyatçı, yapıtlarında daha çok doğu-batı sentezi, ahlaki çözülmeye ait tenkitler ve gençliğin üzerindeki toplumsal baskı hususlarını ele aldı.
ESERLERİNDEN KİMİLERİ TELEVİZYON DİZİLERİNE UYARLANDI
Vefatından sonra çeşitli yayınlarda neşredilen yazıları kitaplaştırılarak Ötüken Neşriyat’ın “Bütün Eserleri” serisiyle okurla buluştu.
Safa’nın, Cingöz Recai serisi olarak bilinen aşk ve cinayet romanları 1954, 1969 ve 2017’de sinemaya aktarıldı, kimi yapıtları ise televizyon dizisine uyarlanarak izleyiciyle buluştu.
Eserlerinden kimileri şöyle:
Hikayeleri: “Gençliğimiz”, “Siyah Beyaz Hikayeler”, “Ateş Böcekleri”, “İstanbul Hikayeleri”, “Hikayeler”
Piyes: “Gün Doğuyor”
Romanları: “Sözde Kızlar”, “Şimşek”, “Mahşer”, “Bir Akşamdı”, “Canan”, “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu”, “Fatih Harbiye”, “Bir Tereddüdün Romanı”, “Matmazel Noraliya’nın Koltuğu”, “Yalnızız”, “Biz İnsanlar”, “Cumbadan Rumbaya”
Fikir Kitapları: “Türk İnkılabına Bakışlar”, “Felsefi Buhran”, “Millet ve İnsan”, “Mahutlar”, “Sosyalizm”, “Mistisizm”, “Doğu-Batı Sentezi”, “Kızıl Çocuğa Mektuplar”, “Büyük Avrupa Anketi”